(Tôi vốn dĩ dị ứng với chữ Tà, thậm chí cả Chánh. Đạo đâu có phân biệt Chánh, Tà. Nhưng trong khi thuyết giảng, cần phải mượn ngôn từ để chế định, quy định thế này là Tà, thế kia là Chánh.)

Chánh Niệm theo như Đức Phật đã thuyết giảng trong Kinh Pali là các Niệm (trí nhớ) về 4 xứ: Thân, Thọ, Tâm, Pháp. Vắn tắt như sau. Trí nhớ về Thân: các cảm giác nơi 6 giác quan khi tiếp xúc với thế giới trần cảnh. Trí nhớ về Thọ: cảm giác Lạc, Khổ, hay Bất khổ bất lạc thọ. Trí nhớ về Tâm: có tham, sân, si, quảng đại, thâu nhiếp, tán loạn, hữu hạn, vô thượng, giải thoát hay không. Trí nhớ về Pháp về sự sanh khởi và đoạn diệt của: năm triền cái, năm thủ uẩn, 6 nội ngoại xứ, 7 giác chi, 4 thánh đế.

Vậy, những gì không thuộc Chánh niệm ở trên, còn lại là Tà niệm. Tà niệm là trí nhớ về các tri thức, kinh nghiệm,… mang tính cá nhân của mỗi con người. Tà niệm như vậy không hẳn là các trí nhớ về tà ma, ma quỷ, việc ác, nọ kia… như nhiều người lầm tưởng.

Tại sao Tà niệm lại mở ra con đường Tà đạo, con đường thế gian, con đường của kẻ phàm phu?

Tà niệm là nhớ tới các tri thức, kinh nghiệm,… mang tính cá nhân. Tại sao lại mang tính cá nhân? Vì người ấy thích người ấy mới học, mới nghe, mới ghi nhớ lại, lưu trữ trong kho chứa. Hoặc người ấy rất không thích (sân) mới có ấn tượng, mới ghi nhớ lại. Hoặc các thông tin trung tính, nhưng mang tính lặp lại đối với người đó cũng được ghi lại, lưu giữ. Vì mang tính cá nhân như vậy, nên khi Tà niệm được sinh khởi, thì các thông tin lưu trữ về điều đó được hiển lộ trong đầu mỗi người.

Bây giờ thử nhắc về người yêu đầu tiên của bạn, các thông tin về người ấy được thấy ngay lập tức. Và người ta sẽ phán xét, hành xử, ra quyết định… dựa trên các thông tin mà mỗi người có được trong đầu mà các Tà niệm là mở đầu con đường, Tà ngữ, Tà nghiệp, Tà mạng là kết quả cuối con đường. Vẫn là ví dụ người yêu cũ: các thông tin bạn có về người ấy là các thông tin từ ngày xưa, ngày ấy người đó nói chia tay bạn ra sao, bạn nhớ lại và lúc đó trong bạn một cảm giác xót xa, đau buồn, có lẽ một status trên fb sẽ được up: “Tháng 5 rực lửa cõi lòng bâng khuâng”. Nhưng thông tin bạn mới có ngày hôm qua từ cô bạn thân, là vì lý do gia đình, nên người ấy mới phải chia tay bạn, cô ấy còn cho bạn sđt của người ấy. Tà nghiệp có thể sẽ phát sinh: tin nhắn hỏi thăm người ấy thế nào, rồi hai người nhắn qua nhắn lại? Và như bạn biết đó, cái Tà ngữ, Tà nghiệp này mới lại nảy sinh ra một loạt các vui, buồn, khổ đau trong mỗi chúng ta.

Có một vài đạo hữu của tôi thường tiện tay chia sẻ rằng: Ôi, dạo này Tà niệm quá! Thú thực Tà niệm là thường trực khi kho chứa tri thức, kinh nghiệm cá nhân nổi trội rồi. Nhưng cần phân biệt các mức độ “tà niệm” của mỗi người.

Có người, khi tà ngữ, tà nghiệp xảy ra rồi, có kết quả sầu bi khổ ưu não rồi mới nhận là đã nói sai, hành động sai. Nhiều phàm phu nhận ra điều này, nên gừng càng già càng cay là như vậy. Cái nhận biết này chỉ biết là nó sai thôi, chứ k hiểu tại sao sai và vẫn lặp lại, không lặp lại cái cũ thôi, chứ cái tương tự gặp vẫn vướng. Nhưng tiếc là không ai tắm hai lần trên một dòng sông, nên cứ sai hoài tới chết vẫn còn nhiều điều hối tiếc.

Các vị hữu học, đã được nghe lời giảng về Minh rồi, thì nhiều vị khi Tà ngữ, Tà nghiệp xong biết mình sai và tần xuất lặp lại ít hơn. Có vị thì đang liên tục miên man nghĩ về điều gì đó, biết là không phải chánh niệm, dừng lại được tại đó và quay về chánh niệm. Có vị thấy mình như đang bị dính vào suy nghĩ nào đó, chỉ chăm chăm hình ảnh đó trong đầu mà biết là mất chánh niệm, dừng lại được tại đó và quay về chánh niệm. Có vị thấy mình đang có dục ở các thông tin vừa xuất hiện trong đầu, biết là mất chánh niệm, dừng lại ở đó và quay về chánh niệm. Có vị thấy một loạt các thông tin về trần cảnh (hình ảnh, âm thanh, mùi, vị, thân) mình vừa thấy tự dưng sinh khởi thì biết tại đó là tà niệm, dừng lại tại đó và chánh niệm.

Nên từ “tà niệm” là thói quen để chỉ con đường tà đạo mà các bạn vẫn bị tâm mình dẫn dắt đi theo. Cái cần nhìn ra là trên lộ trình tâm bát tà đạo đó, bạn đang bị nó lôi đi tới đâu và tới đâu dừng lại được. Có những sự việc thấy ra dừng ở tà tri kiến, có sự việc thấy ra ở tà định, có sự việc thấy ra tận tà ngữ, tà nghiệp, tà mạng. Không cái nào giống cái nào.

Tại sao được học về Chánh niệm, hiểu về Chánh niệm mà bạn vẫn không thể Chánh niệm nổi?

Lý do thứ nhất: thông tin Minh về 4 xứ chưa phải là thông tin nổi trội trong kho chứa. Bạn chưa thực hành cọ xát lại nhiều lần để hiểu nó, được ghi nhớ làm đầy. Bạn vẫn còn dung nạp quá nhiều thông tin Vô minh vào đầu để rồi lộ trình tâm Tà vẫn xảy ra chiếm hầu hết thời gian trong ngày.

Lý do thứ hai: bạn chưa nhìn ra được lộ trình sinh diệt nơi căn trần tiếp xúc, để mà thấy cần Chánh niệm liên tục, liên tục, chỉ cần trượt đề mục Chánh niệm là bạn rơi vào tà niệm ngay lập tức. Cái bạn thấy về Chánh niệm mới là cái thoáng qua trong một vài lần thực hành và có được sự biết về nó.

Lý do thứ ba: bạn chưa có Chánh định ở các tầng sâu, để tại đây Chánh tư duy về sự sanh diệt, thân chứng được sự vô thường, vô chủ sở hữu của Thọ, để từ đó thông tin Minh được khắc rãnh sâu sắc và trở thành thông tin nổi trội khi Căn-Trần tiếp xúc.

Rốt lại, Tà niệm không phải là xấu. Tà niệm là khởi đầu cho Sầu bi khổ ưu não (nói gọn là Khổ) của thế gian. Chỉ có đổi Tà niệm sang Chánh niệm bạn mới có thể bước đi trên con đường của các bậc Thánh, có thể tìm thấy niềm vui và hạnh phúc thực sự của kiếp người. Và cần rèn luyện thực sự nghiêm túc để “Tà niệm đã sanh nay không sanh khởi nữa, Tà niệm chưa sanh nay không được sanh khởi”.