Con người ta biết về mơ – mơ của giấc ngủ hàng đêm. Đó là những trải nghiệm không có thật (ngay tại thời điểm) của mỗi người khi ngủ. Ý thức đúng ra là không nghĩ gì, thân thể đúng ra là không hoạt động gì. Nhưng chúng ta lại rơi vào các suy nghĩ, hành động mà có thể chúng ta thấy như thật – nhưng lại là ý thức và hành động không như thật nó là.

Vậy mà, khi chúng ta tỉnh, chúng ta vẫn mơ. Vì nếu lấy theo hiểu biết về giấc mơ như trên cho chúng ta một cái nhìn tương tự. Dù rằng, về mặt ý thức, thân thể là chúng ta tỉnh, nhưng ý thức chúng ta lại chạy lăng xăng khắp nơi mà chúng ta có thể không biết chúng ta nghĩ gì, có thể biết nhưng không thể kiểm soát sự loạn cào cào của nó. Và thân thể cũng hành động theo ý thức đó một cách rất quán tính, thói quen, thậm chí hành động như không phải là mình muốn vậy, thấy vậy, cần vậy. Ý thức hay hành động của người mà ta cho rằng tỉnh táo cũng thực sự là ý thức, hành động không như thật nó là.

Nhất là những người đầy tham vọng, đầy ước mơ thì càng chìm sâu vào giấc mơ sâu. Khi ngủ, có những người ngủ mơ say tới mức người khác khênh đi đâu đó hoặc làm gì đó ầm ĩ bên cạnh mà không biết. Thì người tham vọng, đầy ước mơ danh vọng thì cũng tương tự. Tất cả ý thức, hành động của họ chỉ để phóng chiếu tới một tạo hình khác mà họ đang tham vọng có được, đang ước mơ tới mà thôi. Ý thức đó, hành động đó thật là không như thật là.

Ai đó nói rằng: tôi hoàn toàn ý thức, tôi hoàn toàn làm chủ được bản thân mình? Vậy là theo nhà Phật, đem cái Tôi vào đây lại càng là sự Vô minh và càng chứng tỏ mình đang mơ. Vô minh theo kiến giải là sự chấp trước của ý thức tiên thiên hay là đơn giản là đó là tập hợp các tri kiến, định kiến, kiến thức, tư duy theo chủ thể, mang bản ngã của chủ thể để nhìn nhận một sự việc, hiện tượng. Chính vì Vô minh, nên những người mang cái Tôi đầy mình hoàn toàn không nhìn thấy mọi thứ Như nó là mà chỉ thấy mọi sự vật hiện tượng theo con mắt chủ quan của mình. Vậy, thì lấy đâu ra ý thức và hành động như thật là.

Ngủ ta cũng mơ. Thức ta cũng mơ. Người càng hô to ta không mơ lại là người chìm sâu vào giấc mơ nhất. Khi ngủ, mơ thì ta còn tỉnh. Người thức mơ bao giờ tỉnh nhất là người bản ngã đầy mình, luôn cho rằng mình tỉnh?