Ngay từ lúc mở mắt, việc với tay cầm lấy điện thoại, nhấn nút mở fb, lướt lướt màn hình, bấm thích hay không bấm,…là những thời gian đó bạn đã mất chánh niệm rồi. Nhiều bạn nói rằng, răng lưỡi vẫn siết chặt, nhưng răng lưỡi vẫn siết đó là thói quen của bất cứ người tu tập đóng mạch nhâm đốc của nhiều pháp môn, mà cái cần nhớ là cảm giác siết chặt nơi răng lưỡi. Nếu nhớ tới cảm giác răng lưỡi siết chặt, và vẫn thực hiện các công việc trên, thì đó là cùng một lúc 2 lộ trình tâm đang diễn ra, đan xen rất nhanh nên cảm giác như ta đang phân thân, hơi thở vẫn nhẹ nhàng vào ra, kết thúc nơi nóc họng, còn tay, chân vẫn cử động như 1 chú robot được lập trình.

Người tu tập, an trú chánh niệm thì đồng thời cũng tự rụng, hay rời bỏ các việc không tên, vì đơn giản khi tâm tham, sân, si không có mặt thì phi như lý tác ý không có mặt, dẫn tới các tà ngữ, tà nghiệp, tà mạng không có mặt. Người bên ngoài nhìn vào thì cơ bản thấy người ấy ít các hoạt động mang tính xã giao, phù phiếm, thậm chí có tâm lý thích độc cư. Hoặc ở trạng thái cao hơn, khi các phi như lý tác ý diễn ra với cường độ thấp, các ăn, nói, hành động không có xu hướng hướng ra ngoài, ta thấy ở người ấy một cảm giác vắng lặng, định tĩnh, bình an, thư thái.

Để quan sát được người khác thì trước tiên bạn phải quan sát được chính mình. Việc này giống như người họa sỹ thì có thể hiểu được tranh, người nhạc sỹ thì có thể hiểu được nhạc, còn người bình thường thấy tranh chỉ là tổ hợp của màu sắc, giống hay không giống hoặc là cảm giác gì gì đó, hay thấy nhạc cũng tương tự.

Để nhận ra mình, để nhận ra các lộ trình tâm, hay các ý niệm đang xảy ra nơi tâm mình, không chỉ ngày một, ngày hai. Cần quan sát miên mật bất cứ khi nào, đặc biệt là thời gian thiền tọa với không gian yên lặng. Thường thì mỗi chúng ta, vì quá nhiều ý niệm đến và đi hơn cả cái máy tính tốc độ vi xử lý 100i, cộng với bao nhiêu các danh, sắc đang ầm ĩ bên ngoài đập vào các giác quan nên thật khó để nhận ra mình đang nghĩ gì, hoặc nghĩ gì thì cũng k biết mình đang nghĩ tới đâu, chỉ tới khi mọi thứ biến thành hành động, lời nói.. mới nhận ra thì đã quá muộn.

Lần đầu tiên, tôi được dạy để quan sát ý niệm là lấy thước đo của hơi thở, của nhịp tim và các nội xúc trong cơ thể làm thước đo. Bất cứ một ý niệm gì cũng sẽ gây cho chúng ta sự thay đổi của 1 trong 3 thứ trên. Còn nếu nó mạnh thì cả 3 thứ trên cùng xảy ra. Ví dụ khi nóng giận: hơi thở gấp, nhịp tim nhanh, vùng bụng nóng lên đi lên mặt và việc lúc đó là gào thét, đập bàn đập ghế… Nhờ việc quan sát 3 nơi này mà tôi đã giảm được tới 98% nóng giận. Có những khi không hài lòng, sự giận có mặt rồi tan biến nhanh chóng. Ngày mới thực hành và quan sát, có những lần thấy cục lửa đi như thiêu đốt vùng ruột gan, đau nhói nơi ngực, thậm chí chưa kịp giận người khác thì mình đã bệnh vì bị nội hỏa thiêu đốt.

Ví dụ trên là với các hoạt động hằng ngày, còn khi tọa thiền, tôi cũng dùng hơi thở để đo các ý niệm xảy ra, ý đến đi nhanh, hơi thở thô, gấp, ý đến mỏng dần, hơi thở cũng dịu dần. Rồi ý như áng mây trôi, hơi thở cũng nhẹ như sợi tơ sợi chỉ. Thực hành tọa thiền thời gian dài, theo dõi các ý niệm xảy ra nơi ý căn, dần dần sẽ thấy chúng cũng như các sợi tơ, cũng giăng mắc, ngang dọc, đan xen, lẫn lộn. Đôi khi chúng như những vòi con bạch tuộc, tự nơi nào đó, nhoi lên, cấu nhiễm vào vùng thân thể bạn, lúc này hơi thở đã khá nhẹ êm, nhưng cảm giác nơi nội xúc hay cảm giác năng lượng trên thân thay đổi khi có 1 sự cấu nhiễm bạn sẽ thấy rõ và chỉ cần thấy, đưa tay gạt ra như gạt con đỉa bám vào chân là được.

Có những ý niệm được khắc sâu trong quá khứ, nhờ rủ bõ lớp cỏ rác bên trên mà giờ nó mới lại lộ diện. Những ý niệm này mới thực sự đòi hỏi sự kiên trì, sự kiên quyết… của người tu tập. Chúng không chỉ như cái vòi bạch tuộc cấu vào thân bạn, hay con đỉa bám vào chân bạn mà chúng đôi khi như những sợi dây thừng, bó vòng vòng quanh bạn, siết chặt vậy. Chúng đôi khi như những sợi roi da quất vào da thịt bạn. Ai đã trải qua, đã lần mò tới đây, sẽ nói đó là trả nghiệp hay bài tập lớn. Còn mình thì thấy chúng thật là kinh khủng theo nghĩa đen cả trên phương diện danh và sắc. Vì chúng là ý niệm quá sâu, nên gần như mọi cái đổ vào căn của bạn, chúng lập tức trôi vào rãnh đó. Còn các nội xúc thì dâng trào mãnh liệt, hỉ nộ ái ố sầu bi…có mặt đủ cả với mức cao.

Có những lúc, tưởng chừng như tôi đã muốn đầu hàng, bạn có lẽ cũng sẽ vậy, nên ngoài kia, bạn gặp rất nhiều người bỏ tu là thế. Nhưng bạn chỉ cần luôn nhớ, Phật luôn ở bên, Pháp luôn ở bên, Tăng đoàn luôn ở bên bạn. Có thể nhờ sư huynh tỉ hoặc bạn đồng môn chia sẻ để vượt qua các trạng thái khó khăn này. Nhưng quan trọng nhất là bạn, phải như lý tác ý trên lộ trình tâm chánh đạo, không được dễ duôi để rồi trượt sang lộ trình tâm bát tà đạo.

Trải qua các tầng bậc quan sát cá nhân thì thước đo quan sát của bạn cũng dần tự hình thành theo đó là như vậy. Mỗi level tự quan sát được mình, thì bạn cũng có thể quan sát được người khác tương tự. Ở đây, tôi không có ý định nói mình có khả năng quan sát tốt hơn, mà tôi tự nhận biết mình vẫn còn nhiều tầng sâu lắng, định tĩnh hơn nữa còn cần phải thực hành.

Người tự quan sát được mình, thì kì lạ là không có ý niệm quan sát người khác. Đơn giản, chỉ khi bạn không biết thế giới bên trong bạn tuyệt diệu như thế nào, bạn mới đi tìm thế giới bên ngoài, hay bạn không biết mình đang sở hữu viên kim cương ngàn tỉ thì bạn mới có xu hướng kiếm tiền. Người tự quan sát, họ quan sát mình còn không hết ngày, đâu là lộ trình tâm chánh đạo, đâu là lộ trình tâm tà đạo, lộ trình tà này tới đoạn nào rồi: mới kích hoạt kho chứa, hay đã tới tâm hành tham sân si, hay đã tới tà tinh tấn, thậm chí nhiều khi tới phi như lý tác ý, và không ít tới tà ngữ, tà nghiệp, tà mạng. Bất kể tà nào xảy ra mà nhận ra được, dừng lại được cũng là quý rồi. Chứ đừng quá mong cầu là nó không thể xảy ra, vì khi đó phải là nhân vô minh không còn, kho chứa vô minh được xóa sạch.

Còn sống và tham gia công việc ngoài đời, có gia đình, hãy lên bảng thời gian biểu cụ thể: giờ này cho công việc, giờ này cho gia đình, giờ này cho đọc sách, giờ này cho thiền định… giờ nào việc nấy. Giờ tu tập, thiền định càng dài, thì thời quan sát để chánh niệm, để khơi lên lộ trình tâm bát chánh đạo càng dài. Còn thời gian làm việc, gia đình, lộ trình tâm bát tà đạo xảy ra vô cùng nhanh nên chỉ có thể niệm thân để tránh các ý niệm lôi kéo, tránh các nội xúc tiêu cực có thể xảy đến và cũng là cách để quan sát các ý niệm đến đi với cường độ cao hơn khi tĩnh tọa.

Tóm lại: hãy tập quan sát chính mình và chỉ quan sát mình; lên thời gian biểu để tu tập rõ ràng nếu bạn đang là cư sĩ.